Przemoc domowa – charakterystyka, rodzaje i regulacje prawne

Przemoc domowa to wszelkie formy nadużycia fizycznego, psychicznego, seksualnego, ekonomicznego lub zaniedbanie (ze szczególną uwagą na dzieci, osoby starsze i z niepełnosprawnościami), występujące w relacjach intymnych lub rodzinnych. Może dotyczyć partnerów, małżonków, dzieci, rodziców oraz innych członków rodziny.  Zgodnie z obowiązującymi przepisami, przemoc domowa to jednorazowe lub powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste osoby doznającej przemocy.

Definicja przemocy domowej

Definicja przemocy ewoluowała w obszarze prawnym na przestrzeni lat. Po raz pierwszy o przepisach prawnych w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej zaczęto mówić w roku 2005, kiedy to została po raz pierwszy wprowadzona definicja przemocy w rodzinie  ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2005 r. nr 180 poz. 1493 z dnia 20.09.2005 r.) Po wejściu w życie tego aktu prawnego ustawa przechodziła kolejne nowelizacje aż do bieżącego stanu prawnego, zgodnego Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (Dz. U. z 2021 r. poz. 1249 z późn. zm.). W odniesieniu do prawnych aspektów definicji przemocy domowej podstawowym celem wprowadzonych zmian było dostosowanie obowiązujących regulacji do zmieniających się uwarunkowań oraz wprowadzenie do porządku prawnego kompleksowych rozwiązań dotyczących zwiększenia skuteczności przeciwdziałania przemocy domowej oraz zniwelowania skali tego zjawiska. Obecnie zmianie uległo nazewnictwo – zamiast „przemocy w rodzinie” używamy pojęcia „przemoc domowa”. Autorzy nowelizacji ustawy podkreślali, że pojęcie „przemoc w rodzinie” stygmatyzuje rodzinę wskazując, że to wyłącznie rodzina jest środowiskiem, w którym dochodzi do aktów przemocy. Tymczasem jasne jest, że zachowania przemocowe mogą występować również między byłymi małżonkami, którzy w świetle prawa nie są rodziną, czy też między osobami żyjącymi w związkach nieformalnych. Konieczne okazało się zatem również ponowne określenie, co należy rozumieć przez pojęcie „przemocy”. Legalna definicja „przemocy w rodzinie” zastąpiona została „przemocą domową”.

Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wprowadziła ponadto definicję przemocy ekonomicznej. Poprzednia wersja ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie uwzględniała trzy rodzaje przemocy: fizyczną, psychiczną i seksualną. Katalog ten miał charakter otwarty (świadczy o tym użyte określenie „w szczególności”), co teoretycznie umożliwiało objęcie procedurą Niebieskich Kart również sytuacje wyczerpujące definicję przemocy ekonomicznej. Niemniej jednak, z uwagi na fakt współwystępowania przemocy ekonomicznej z innymi jej formami oraz coraz częstsze jej stosowanie, rozszerzony został zakres pojęciowy przemocy o czwartą jej formę, tj. przemoc ekonomiczną. Wprowadzono również kolejną formę przemocy (cyberprzemoc), przez którą rozumiemy zachowania, które mogą wzbudzić w osobie doznającej przemocy poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia, zwłaszcza zachowania podejmowane za pomocą środków komunikacji elektronicznej na odległość. Jest to nowe zjawisko, nasilające się w wyniku bardziej intensywnego korzystania z Internetu i narzędzi informatycznych. Często jest dalszym etapem, bądź rozszerzeniem przemocy, której osoby doznają poza Internetem.^[1] Zgodnie z nowymi regulacjami przez przemoc domową rozumiemy jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie, wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste osoby doznającej przemocy domowej, w szczególności:

a) narażające tę osobę na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia lub mienia,
b) naruszające jej godność, nietykalność cielesną lub wolność, w tym seksualną,
c) powodujące szkody na jej zdrowiu fizycznym lub psychicznym, wywołujące u tej osoby cierpienie lub krzywdę,
d) ograniczające lub pozbawiające tę osobę dostępu do środków finansowych lub możliwości podjęcia pracy lub uzyskania samodzielności finansowej,
e) istotnie naruszające prywatność tej osoby lub wzbudzające u niej poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia, w tym podejmowane za pomocą środków komunikacji elektronicznej.^[2]

---

[1] uzasadnienie do projektu ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw autorstwa Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej

[2] Art. 2 ust. 1 pkt. 1) Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1249 z późn. zm.).

Rodzaje przemocy domowej

Współcześnie najczęściej wyróżniamy zatem przemoc fizyczną, psychiczną, seksualną, ekonomiczną, oraz zaniedbanie, nadopiekuńczość oraz przemoc o charakterze instytucjonalnym. Do tego katalogu dołączyło również pojęcie cyberprzemocy (aktualne m.in. w relacjach pomiędzy dziećmi/nastolatkami). Wyżej wskazane  formy przemocy rozróżnia się dzięki zastosowaniu różnych kryteriów. Za najbardziej tradycyjny uznaje się podział prezentowany przez Komitet ds. Przemocy Domowej Rady Europy w 1993 r., zgodnie z którym wyróżnia się przemoc fizyczną, psychiczną (emocjonalną), wykorzystywanie seksualne, zaniedbanie oraz przemoc ekonomiczną.

Przemoc fizyczna

Przemoc fizyczna to wszelkie formy agresji i użycia siły fizycznej wobec drugiej osoby, które mają na celu wyrządzenie jej krzywdy, bólu, lub zastraszenie. Przemoc fizyczna może mieć różne formy i różny stopień nasilenia, ale zawsze wiąże się z naruszeniem integralności fizycznej i godności osoby pokrzywdzonej.

Do przemocy fizycznej zaliczamy m.in.: popychanie, bicie, odpychanie, obezwładnianie, przytrzymywanie, policzkowanie, szczypanie, duszenie, klapsy, ciągnięcie za włosy i ich wyrywanie, bicie otwartą dłonią lub pięścią, bicie przedmiotami, oparzanie, drapanie, gryzienie, plucie, ograniczenie swobody ruchu, nieudzielenie koniecznej pomocy, celowe stwarzanie sytuacji niebezpiecznych dla zdrowia lub życia, krępowanie ruchów ciała, uderzanie głową, popychanie, bicie, odpychanie, kopanie, obezwładnianie, przytrzymywanie, policzkowanie, szczypanie, duszenie, klapsy, ciągnięcie za włosy i ich wyrywanie, trucie, zmuszanie do zażywania narkotyków lub picia alkoholu, porzucenie w niebezpiecznej okolicy, nieudzielenie koniecznej pomocy, celowe stwarzanie sytuacji niebezpiecznych dla zdrowia lub życia itp.

Przemoc psychiczna

Przemoc psychiczna to m.in. wyzwiska, poniżanie, upokarzanie (również w obecności innych osób), szydzenie, stałe krytykowanie, wyśmiewanie, ignorowanie potrzeb i uczuć poszkodowanych, stosowanie gróźb lub manipulacji, aby zmusić do określonego zachowania, kontrolowanie, izolowanie od rodziny i przyjaciół, groźby lub zapowiedzi użycia przemocy fizycznej, zastraszanie, naruszanie prywatności, wywieranie presji w celu zmuszenia do podjęcia określonych decyzji lub zachowań, wyśmiewanie poglądów, narzucanie własnego zdania i przekonań, stała bezpodstawna krytyka, wmawianie choroby psychicznej, znieważanie, zawstydzanie, wywoływanie poczucia strachu poprzez spojrzenia, gesty, działania, kontrolowanie i ograniczanie kontaktów z innymi osobami, domaganie się posłuszeństwa, stosowanie gróźb, celowa agresja wobec ulubionych zwierząt, niszczenie własności osobistej lub przedmiotów mających jakąś wartość dla poszkodowanych, grożenie popełnieniem samobójstwa, zabiciem osoby krzywdzonej bądź kogoś jej bliskiego, zmuszanie do przyglądania się aktom przemocy, odrzucenia emocjonalne, wykorzystywanie dzieci do sprawowania kontroli (np. porwanie dziecka, wrogie nastawianie go w stosunku do osoby krzywdzonej), wywoływanie poczucia strachu poprzez spojrzenia, gesty, działania (np. trzaskanie drzwiami, demonstrowanie broni, drażnienie zwierząt).

Przemoc seksualna

Przemoc seksualna to wszelkie formy nadużyć seksualnych, które są narzucane innej osobie bez jej zgody. Obejmuje szeroki zakres zachowań, które naruszają wolność seksualną i integralność fizyczną. Przemoc seksualna może dotyczyć osób w każdym wieku, płci i orientacji seksualnej. Kluczowe aspekty przemocy seksualnej obejmują gwałt, czyli zmuszenie do odbycia niechcianego stosunku (także w niechciany sposób); zmuszenie do wykonania czynności seksualnych, przyglądanie im się w trakcie; stosowanie w rozmowie określeń o charakterze seksualnym w poniżający sposób; naruszenie nietykalności osobistej poprzez dotykanie miejsc intymnych, klepnięcie w tyłek czy złapanie za biust; zmuszanie do obcowania z treściami seksualnymi lub pornograficznymi, bezpośrednio albo za pośrednictwem telefonu czy internetu (tzw. sexting); wymuszanie usług lub pieniędzy albo szantażowanie upublicznieniem intymnych zdjęć (tzw. sextortion); opublikowanie w internecie intymnych nagrań lub zdjęć byłej partnerki (tzw. revenge porn – pornozemsta); nadużycie stosunku zależności w celu doprowadzenia do stosunku seksualnego. Patologiczna zazdrość, wymuszanie pożycia seksualnego, nieakceptowanych pieszczot i praktyk seksualnych, wymuszanie seksu z osobami trzecimi, komentowanie szczegółów anatomicznych, ocenianie sprawności seksualnej, wyglądu, żarty o charakterze seksualnym,  zmuszanie do oglądania treści o tematyce seksualnej, krytyka i wyśmiewanie zachowań seksualnych, rozbieranie z użyciem siły, używanie szantażu w celu zmuszenia do współżycia

Gwałt to wymuszenie aktu seksualnego poprzez przemoc, groźby lub manipulację, bez zgody osoby pokrzywdzonej. Gwałt może mieć miejsce zarówno w kontekście intymnym, jak i poza nim, oraz może być popełniony przez nieznajomych, znajomych lub partnerów. 

Molestowanie seksualne to niechciane zachowania o charakterze seksualnym, które mogą obejmować dotykanie, komentarze, gesty, czy inne formy kontaktu seksualnego bez zgody drugiej osoby. 

Przymuszanie do czynności seksualnych, czyli zmuszanie osoby pokrzywdzonej do udziału w czynnościach seksualnych, takich jak dotykanie, oglądanie pornografii, czy wykonywanie innych aktów seksualnych, często przy użyciu przemocy, zastraszania lub manipulacji. 

Przemoc seksualna w związku – brak zgody na akty seksualne w ramach relacji intymnej lub małżeńskiej. Nawet w stałych związkach każda forma przemocy seksualnej jest naruszeniem praw i godności osoby.

Przemoc ekonomiczna

Przemoc ekonomiczna to wszelkie działania mające na celu uzależnienie od osoby stosującej przemoc pod względem ekonomicznym, m.in. zmuszanie człowieka do rezygnacji z  kontroli nad wspólnym majątkiem lub dochodami, zmuszanie do podpisania pełnomocnictwa, które umożliwia tylko sprawcy zarządzanie finansami, podpisania umowy o  pożyczkę lub kredyt, zbycie nieruchomości lub innej rzeczy ruchomej bez wiedzy drugiej osoby, zmuszanie do pracy bez wynagrodzenia w biznesie rodzinnym, fikcyjne zatrudnianie w firmie współmałżonka, zakaz pracy, Nie płacenie alimentów, bez wiedzy partnera zaciąganie kredytów lub przywłaszczanie sobie środki przeznaczone na utrzymanie rodziny, wyłączność w decydowaniu o sposobie wydawania pieniędzy, zaspokajanie potrzeb rodziny zależne od woli sprawcy, zarządzanie przez męża dobrami żony bez jej zgody, zakazywanie lub utrudnianie podjęcia nauki, ograniczanie dostępu do środków finansowych będących formalnie w dyspozycji obojga partnerów, zmuszanie do składania fałszywych zeznań podatkowych, wymuszanie dostępu do konta bankowego żony,  odmawianie dostępu do informacji lub do udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących sytuacji ekonomicznej rodziny.

Cyberprzemoc

Cyberprzemoc to rodzaj przemocy, który najpóźniej został dopisany do tej niechlubnej listy. Wynika to z rozwoju świata wirtualnego. Są to wszelkie działania realizowane za pomocą technologii komunikacyjnych, które wzbudzają w osobie doświadczającej przemocy poczucie zagrożenia, upokorzenia lub udręki. Jest to zjawisko rosnące wraz z coraz częstszym korzystaniem z Internetu i technologii.

Skorzystaj ze wsparcia specjalistów

Temat przemocy domowej nie jest Ci obcy? Ty lub osoba z Twojego otoczenia doświadczasz przemocy domowej? A może jesteś specjalistą pracującym w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej i potrzebujesz wsparcia, superwizji, coachingu? Skorzystaj ze wsparcia doświadczonych specjalistów, którzy pomogą Ci uporać się z zaistniałą sytuacją.

W Centrum PoRozumienie prowadzimy konsultacje prawne oraz psychologiczne. Możesz również skorzystać z interwencji kryzysowej. W zakładce  „Pomoc psychologiczna” znajdziesz wszystkie szczegóły dotyczące naszego wsparcia. Tam również możesz zapisać się na rozmowę z jedną z naszych specjalistek.